Ci gaba da Tarihin Rikici Tsakanin Kimiyya da Addini
(Kashi na 14 – Enlightenment Movement da Humanism: Rarrabuwar Hanya Tsakanin Kimiyya da Addini)
Marubuci: Nuhu Saad Kumurya🔹 Gabatarwa
Bayan juyin juya halin kimiyya (Scientific Revolution), sai aka shiga wani sabon mataki na tarihi wanda ya fi dacewa a kira da Zamanin Haske (Enlightenment Era, ƙarni na 17–18). Wannan zamani ya haifar da sauyi mai girma a Turai da duniya baki ɗaya — sauyi wanda ya gina tsarin siyasa, ilimi, da al’adu na zamani.
Wannan ne lokacin da Humanism (tsarin da ke ɗaga darajar tunanin ɗan adam sama da koyarwar addini) ya fara karɓuwa sosai, kuma addini ya fara rasa matsayinsa na zama tushen duka ilimi da iko.
🔹 Menene Enlightenment Movement?
Enlightenment wata gagarumar
ce ta ilimi, siyasa, falsafa, da kimiyya wacce ta ƙuduri aniyar ‘yantar da ɗan adam daga duhun jahilci da ikon coci, ta hanyar amfani da hankali da shaidu.
Babban taken su shi ne:
“Darewa daga duhun dogaro da limamai, zuwa hasken tunanin kai.”
Fitattun manyan masana Enlightenment sun haɗa da:
- René Descartes (1596–1650) – wanda ya kafa ginshiƙin tunani mai zaman kansa: “I think, therefore I am.”
- Voltaire (1694–1778) – ya soki coci sosai, yana goyon bayan ‘yanci da ilimi.
- John Locke (1632–1704) – ya gina tsarin tunani kan ‘yancin ɗan adam da gwamnati mai adalci.
- Immanuel Kant (1724–1804) – ya bayyana Enlightenment a matsayin “fitowa daga zamanin ƙaramin tunani zuwa ga ikon amfani da hankali da kai.”
🔹 Menene Humanism?
Humanism tsarin tunani ne da ke ɗora hankali da tunanin ɗan adam a matsayin ginshiƙi na gaskiya, maimakon dogaro da wahayin addini.
Humanists sun yi imani cewa:
- ɗan adam yana da ikon fahimtar gaskiya ta hanyar bincike da tunani, ba sai an dogara da limamai ba.
- Daraja da ‘yancin ɗan adam suna gaba da koyarwar addini.
- Kimiyya da hankali ne za su gyara duniya, ba wai ibada kawai ba.
🔹 Tasirin Enlightenment da Humanism akan Addini
-
Rage Iko da Tasirin Coci
- Gwamnatoci suka fara ware kansu daga cocin Katolika (secularism).
- An cire coci daga kan tsarin ilimi da dokoki a wasu ƙasashe.
- Limamai suka rasa ikon yanke hukunci a kan kimiyya ko siyasa.
-
Haɓaka ‘Yancin Fikirar Kimiyya
- Masana sun samu ‘yanci su yi bincike ba tare da tsoron hukunci daga coci ba.
- Jami’o’i da cibiyoyin bincike sun fara zama masu zaman kansu daga addini.
-
Kama da Soki Addini
- Wasu masana Enlightenment sun wuce gona da iri, suka fara ganin addini a matsayin tarihin tsohuwar duhu, suka soki nassoshi, suka ƙaryata mu’ujizai.
- Wannan ya haifar da wani sabon salo na secular humanism, wato rayuwa ba tare da addini ba gaba ɗaya.
🔹 Tasirin a Siyasa da Ilimi
-
Ƙirƙirar Gwamnatocin Secular
- Kasashe kamar Faransa da Amurka suka kafa tsarin gwamnati da ba ya ɗora kai ga addini kai tsaye.
- Dokoki da tsarin mulki sun dogara da tunanin ɗan adam da yarjejeniya, ba nassoshi ba.
-
Sabon Tsarin Ilimi
- Makarantu suka fara koyar da kimiyya, lissafi, tarihi da falsafa ba tare da dogaro da addini ba.
- Hakan ya samar da ƙarni na masana kimiyya, injiniyoyi, masana falsafa, da ‘yan siyasa masu ‘yancin tunani.
-
Ƙirƙirar Ra’ayoyi na ‘Yanci da Hakkin Ɗan Adam
- Enlightenment ya samar da hujjoji masu ƙarfi da suka gina demokiradiyya da dokokin ‘yancin ɗan adam da ake amfani da su har yau.
🔹 Yadda Musulunci Ya Fuskanci Wannan Zamani
A lokacin Enlightenment a Turai, yawancin ƙasashen musulmi suna ƙarƙashin daular Usmaniyya ko ƙasashe masu tsarin sarauta na gargajiya.
- Ba a shiga Enlightenment kai tsaye ba, amma tasirin Turawa daga baya ta hanyar mulkin mallaka da ilimin zamani ya kawo wannan sauyin.
- Wasu malaman Musulunci suka rungumi ra’ayoyin kimiyya, wasu kuwa suka kalli su da shakku saboda alaƙarsu da mulkin mallaka.
- Hakan ya haifar da rabuwar ra’ayi tsakanin masu son sabunta tsarin Musulunci (reformists) da masu tsayawa akan tsohon tsari (conservatives).
🔹 Darussan da Za a Koya
- Enlightenment ya nuna cewa idan addini ya rike gaskiya cikin hikima, zai iya tafiya da zamani ba tare da fargaba ba.
- Amma idan aka bar tunanin ɗan adam ba tare da kulawar ƙa’idodin Allah ba, yana iya kaiwa ga rashin tsari da ruɗani.
- Musulmi suna da damar ɗaukar abin kirki daga Enlightenment (ilimi, bincike, gaskiya), ba tare da rasa imani ba.
🔹 Tambaya
Ta yaya za mu iya hada hankali da bincike na zamani da imanin Musulunci, ta yadda ba za mu zame masu kwaikwayon Turai gaba ɗaya ko masu tsayawa a baya ba?
Kashi na 15 zai mai da hankali ne akan:
👉 Tasirin Enlightenment da Humanism a cikin ƙasashen Musulmi na ƙarni na 19 da 20 — lokacin mulkin mallaka da tasirin tsarin Turawa.
✍️ Nuhu Saad Kumurya
